Badnjak - značaj i običaji kod pravoslavnih Srba

Drvena oblica koja se obredno nalaže na vatru domaćeg ognjišta na Badnje veče kod pravoslavnih Srba naziva se badnjak.

Republika Srpska 06.01.2024 | 08:12

Drvo za badnjak koje porodice unose u dom je najčešće mlad cer, odnosno hrast koji se ritualno siječe u rano jutro Badnjeg dana. Sve u vezi sa njim - sječenje, priprema, unošenje i slaganje - izvodi se kroz veći broj složenih obreda, koji se razlikuju od regije do regije.

U današnje vrijeme, kada vjernici najčešće nemaju mogućnost da u kući zapale vatru na Badnje veče, badnjak se uglavnom koristi za ukrašavanje doma na Badnji dan.

Odlazak u sječu badnjaka ispraćen je pucnjima iz pušaka i prangija. Ranom zorom, muškarci kreću, a najčešće otac i sin, da pronađu i donesu kući badnjak

Broj badnjaka zavisi od kraja -  negdje se siječe jedan, dva ili tri badnjaka, ali postoje i mjesta u kojima se siječe čak devet. Postoji i pravilo da se donosi onoliko badnjaka koliko ima muških članova u porodici. Uglavnom se sekla jedna grana drveta koja se cijela donosila kući pa se onda dijelila na više dijelova.

Pre sječenja drvetu se nazove „dobro jutro“ i čestita mu se praznik i moli se da podari porodici sreću i zdravlje. Potm se drvo posipa žitom, a u nekim krajevima običaj je da mu se daruje kolač koji je posebno umiješen za tu priliku. Drvo se takođe ne smije dodirnuti rukama, pa onaj koji siječe drvo mora nositi rukavice.

Kada odabere odgovarajuće drvo, domaćin se okrene istoku, tri puta se prekrsti, pomene Boga, svoju slavu i sutrašnji praznik, uzima sjekiru u ruke i sječe badnjak.

Pravilo je da se drvo zasijeca sa istočne strane jer mora pasti na istok. Takođe bi ga trebalo oboriti sa najviše tri udarca, a ukoliko ne padne posle toga onda se kida rukama, kako se drvo ne bi mučilo.

Prvi iver koji se odvaja od badnjaka je takođe imao određenu „moć“. Pazilo se da on ne padne na zemlju, pa zato u badnjake ide još jedan muškarac koji bi trebalo da uhvati ovaj iver. Vjerovalo se da bi se stavljanjem prvog ivera u kanticu pomoglo da se skuplja kajmak debeo kao iver, ili ako se stavi na košnice, pčelama neće moći niko da naudi. Takođe se stavljao i u vodu koju su pili oboljeli radi ozdravljenja.

Badnjak se ritualima ne vezuje samo za Badnji dan, već on ponegdje gori i na dan Božića, kada položajnik udara po njemu žaračem ili granom, prizivajući tako sreću i napredak porodice - da budu jednaki kao varnice.

Paljenje badnjaka obavlja se u znak sjecanja na vatru koju su vitlejemski pastiri naložili u pećini u kojoj se rodio Isus Hrist ne bi li na taj način zagrijali novorođenče i njegovu majku. Ponegdje se vjeruje i da je naložen badnjak simbol krsta na kome je Isus razapet, a toplina vatre simbolizuje spasenje ljudskog roda do kog dolazi zahvaljujući Hristovoj žrtvi.

Vatra  simbolizuje svjetlost Sunca, koje pruža život i trebalo bi da bude blagonaklono prema vjernicima i u narednoj godini.

Drveće iz roda hrastova, koje se najčešće bira za badnjak, u staroslovenskoj religiji je bilo jedno od najobožavanijih, povezano s Perunom, bogom munje i groma.

Običaj loženja badnjaka se odvija na javnim mjestima odnedavno iako mnogi vjeruju da je riječ o staroj tradiciji, a rođen je među vojnicima koji su ih ložili u kasarnama. Štaviše, u Kraljevini Jugoslaviji je ta tradicija standardizovana kao vojna ceremonija s badnjakom, a to je sve trajalo do izbijanja Drugog svjetskog rata.

Posljednjih decenija badnjak ima značajnu ulogu u obilježavanju Božića i Badnjeg dana kada je riječ o proslavljanju u organizaciji Srpske pravoslavne crkve i lokalnih zajednica. Na Badnji dan, vjernici svečano sijeku i nose badnjak do hrama, u čijoj se porti obavlja on slaže, što je praćeno blagosiljanjem sveštenika. Na kraju ove svečanosti, vjernici okupljeni oko vatre posmatraju vatru badnjaka...

Kada domaćin donese badnjake, prisloni ih na kućni zid i tek ih sa prvim mrakom unosi u kuću i stavljaju na ognjište.

Dok su muškarci još u šumi u kući se sakriju tronošci, vretena i kudjelje, igle i metle.

(Agencije)