Jevreji su uspjeli sačuvati svoje porijeklo u BiH

Jevrejska zajednica u BiH, iako u malom broju, održala se do današnjih dana. Veliki broj Jevreja utopio se u lokalno stanovništvo, značajan dio je nestao u pogromima tokom Drugog svjetskog rata, ali su uspjeli sačuvati svijest o svom porijeklu.  

Bosna i Hercegovina 26.04.2023 | 23:29

Bježeći pred Španskom inkvizicijom Sefardski Jevreji pronašli su utočište, uglavnom, u pokrajinama Osmanskog carstva. Njihovim dolaskom, krajem 15. vijeka, za bosanski vilajet značilo je prekretnicu u socijalno-ekonomskom, pa i u kulturnom smislu.

“Jevreji sa sobom donose nova zanimanja, posebno kada je riječ o ručnoj izradi. Takođe dolaze ljudi jevrejskog porijekla koji su bili raznoraznih zanimanja”, ističe Igor Kozemjakin, hazan u Sinagogi u Sarajevu.

Nakon Austrougarske okupacije, doseljavaju se i Jevreji Aškenazi, koji su bili obrazovani po zapadnim standardima, samim tim, bosanski pašaluk dobija novi društeni sloj.

“U tom periodu školuju se nove generacije Jevreja, a svemu tome naročito je doprinjelo Kulturno – prosvjetno i humanitarno društvo “La Benevolencija”, koje je prvobitno bilo društvo za stipendiranje talentovanih mladih ljudi”, objašnjava Kozemjakin.

Po brojnosti najviše ih je bilo u Sarajevu. Osnivanjem Jevrejske opštine 1565.godine, izgradnjom jevrejskih hramova, najprije Sefardskog, a potom i Aškenaške sinagoge 1902.godine, zatim formiranjem groblja, ali i obrazovnih institucija, poput Gimnazije 1879,  ova zajednica je ostavila vrijedan trag u gradu na Miljacki. Ipak, ponajviše je plijenila ljudima koji su se isticali u raznim sferama, od politike, ekonomije, do kulture i umjetnosti.

“Za vrijeme Otomanskog carstva u Sarajevu je djelovao Rafael Ha-levi, poznatiji kao Zeki efendija, koji je kao prvi nemusliman završio Osmansku školu i radio u Osmanskoj upravi u gradu na Miljacki”, navodi Igor Kozemjakin, dodajući, da je važno pomenuti i Oskara Danona koji je jedan od osnivača Kolegijuma Artistikuma u Sarajevu, kao i Lauru Papo Bohoretu, koja je među prvim bosanskim feministkinjama pisala na španskom jeziku za uži krug Jevreja.

Značaj Jevreja u BiH vidljiv je bio i u ostalim sredinama.

Jevreji se prvi put u Banjaluci spominju u 16. vijeku, a najveći broj njih se doselio polovinom 19. vijeka. Riječ je o porodicama Baruh, Papo, Levi, a kasnije i Poljokan. Do Drugog svjetskog rata, broj Jevreja u Banjaluci porastao je na 500. Nakon što je prva drvena sinagoga spaljena do temelja od strane Austrougara, izgrađena je druga sefardska sinagoga krajem 1880. godine u Jukićevoj ulici, u samom centru grada.

Dok su Aškenazi u periodu između 1900. i 1902. godine podigli svoju sinagogu na Carskom drumu, današnja ulica Mladena Stojanovića, gdje se nalazi zgrada Crvenog krsta, koja je služila sve do Drugog svjetskog rata, kada je i srušena.

Sve do izgradnje Jevrejskog kulturnog centra „Arie Livne“ 2014. godine nije postojao molitveni prostor za jevreje u Banjaluci. Danas u sklopu ovog kompleksa nalazi se sinagoga Ilona Vajs i može da primi tridesetak vjernika, dok se brojnost jevreja u Banja Luci svodi na svega nekoliko desetina porodica.   

Za razliku od Banjaluke, o Jevrejima u Prijedoru do Drugog svjetskog rata, malo se zna. Ostalo je zapisano u lokalnim hroničarskim analima da je njihova zajednica brojila svega 57 članova.

Do Drugog svjetskog rata, imali su svog delegata u Gradskoj upravi grada Prijedor, dok je prije nacističke okupacije grada, većina poslovnih zgrada bila u vlasništvu Jevreja. Osim preduzetništva, bili su značajno uključeni u kulturni i sportski život grada. Među prvim Jeverjima koji su doselili bio je Jakov Mevorah, porijeklom iz Beograda, koji je sa porodicom 1880. godine došao u Prijedor i ubrzo postao jedan od najuglednjih ljudi grada.

Njegovi sinovi Salamon, Jozef i Šandor radili su sa njim u prodavnici robe široke potrošnje, koja je bila ne samo vodeća trgovina takve vrste u gradu nego i na širem prostoru tzv. Bosanske Krajine.

U Bosni i Hercegovini danas imamo nešto manje od 1.000 Jevreja, koji uglavnom žive u Sarajevu, te u malim jevrejskim opštinama, poput Zenice, Doboja, Tuzle, Mostara i Banja Luke. Na prostoru Republike Srpske, pored sinagoge u Banja Luci, u sklopu Jevrejskog kulturnog centra, postoji još jedna u Doboju.

“U Doboju 1871.godine počinje izgradnja Sinagoge, a prema popisima do početka Drugog svjetskog rata ovaj grad broji oko 120 Jevreja. Ova zajednica danas broji oko 45 članova. Važno je reći da je prije ratnih stradanja, u Doboju živio i radio kao prvi ljekar Simon Levi, zatim ljekar Ihar Skuteski koji je osnovao prvo Pjevačko društvo”, priča dr Danijel Atijas, Jevrejska opština Doboj.

Prema riječima Atijasa, mnogi Jevreji su stradali u Holokaustu, dok se njegova porodica spasila, jer je bila pripadnik Narodne oslobodilačke borbe, ali su ih i mnogi dobri ljudi čuvali, poput porodica Smailbegović, Paravac, Lazić, Mišković, i svi ti ljudi su nosioci jevrejskih zahvalnica – Magila.

U mnogim gradovima u Srpskoj danas više nema Jevreja, ali je ostalo živo sjećanje na život njihove zajednice.

U Bijeljini prvi pisani pomen o Jevrejima datira iz 1865. godine, i broji  93 muška člana, samim tim, smatra se da ih je bilo nešto više, jer ovaj popis nije obuhvato žene i djecu.

Ova mala sefardska zajednica prvo je naseljavala područje oko današnje Osnovne škole “Sveti Sava”, u tzv. Šabić mahali. Nakon Austrougraske okupacije dolaze i jevreji Aškenazi i među njima izdvajaju se tri velika trgovca – Arpadvajl, Gabror Grinfeld i Vilim Švicer”, ističe Tanja Lazić, kustos Muzeja Semberije.

Velelepna sinagoga koju su zajedničkim snagama izgradili Aškenazi i sefardi 1895 godine na mjestu sadašnjeg hotela Drina, srušena je nakon Drugog svjetskog rata, dok je u gradu do danas sačuvano svega par stambenih objekata i mnogo zanimljivih pisanih činjenica koje ljubomorno čuva arhiv Muzeja Semberije.

“Za Bijeljinu je najznačajniji ljekar Jakob Kohut koji je ustanovio prvu civilnu zdravstvenu službu u gradu. Takođe, u Bijeljini je rođen poznati slikar Haim Pinto, a koji je u Meksiku ostvario zavidnu slikarsku karijeru. A treća osoba koja je važna za naš grad je Rahel Volah Altarac, inače jedna od rijetkih koja je preživjela pogrom nad Jevrejima”, navodi Tanja Lazić, kustos Muzeja Semberije.

Takođe, u mjestima gdje nije aktivna jevrejska zajednica, ulogu hroničara, osim lokalnih muzeja preuzimaju nerijetko i pojedinci koji su dobar dio svog života posvetili zapisivanju važnih detalja iz jevrejske prošlosti, poput profesorice Divna Vasić iz Višegrada.

“Jedan od najpoznatijih Andrićevih likova je lik poljske Jevrejke Lotike, osim što je glavni ženski lik u romanu “Na Drini ćuprija”, važno je reći da je ona u Višegrad došla 1880. godine i uspješno vodila hotel sve do smrti 1938.godine. Ovaj hotel i danas postoji, i čuven je po nazivu “Lotikin hotel”. Osim Lotike, tu je i Andrićev lik gvožđarski trgovac Santo Papo koji je svoj život završio tragično u logoru Bergenbezel u Njemačkoj”, ispričala je prof. Divna Vasić, Višegrad.

Osim čuvenih Andrićevih jevrejskih likova, važno je reći da je zbog svog položaja Višegrad  oduvijek bio važna tačka izmedju Istoka i Zapada, samim tim i za jevrejsku zajednicu.

Doseljavanje Jevreja u kasabu kraj rijeke Drine bilo je ekonomski opravdano, jer austrougarska vlast pokreće velike radove, poput, izgradnje tkz. Istočne pruge - najskuplje pruge tog doba, zatim otvaraju se pilane i fabrike i hoteli, a na temeljima starog hrama zidaju novu sinagogu 1905.godine, koja je bila medju najvećim u BiH.

Prema zvaničnim podacima iz 1921.god u Višegradu je živjelo 178 Sefarda i 87 Aškenaza. Nakon Drugog svjetskog rata samo je porodica Avrama Romano ostala da živi u Višegradu...

Nakon ratnih stradanja, samo petnaest posto Jevreja u BiH preživjelo je Holokaust. Njihova zajednica, uprkos teškim iskušenjima, uspjela je da se reorganizuje i da od zaborava sačuva  prošlost njihovih predaka.  

(BN) Foto: BN