Odakle potiču Albanci?

Lideri albanskih partija i pokreta ističu sve ambicioznije ciljeve koje formulišu u skladu sa velikoalbanskim idejama i koriste ih kao propagandističko opravdanje teze da su Albanci neposredni potomci Ilira, drevnih žitelja Balkana.

Republika Srpska 23.01.2014 | 16:53 Lideri albanskih partija i pokreta ističu sve ambicioznije ciljeve koje formulišu u skladu sa velikoalbanskim idejama i koriste ih kao propagandističko opravdanje teze da su Albanci neposredni potomci Ilira, drevnih žitelja Balkana. Vodeći albanski istoričari ne sumnjaju u direktne i duboke ilirske korene Albanaca, na osnovu čega svoj etnos tretiraju kao drevni autohtoni narod Balkana. Međutim, takva koncepcija ne postoji ni u ruskoj, pa čak ni u srpskoj istoriografiji. Njene pristalice, sa jedne strane, često tendenciozno tumače postojeća istorijska svedočanstva, a sa druge grubo ignorišu važne izvore i faktore nastanka albanskog etnosa koji se ne uklapaju u njihove teorije. Na primer, ignorišu islamizaciju Srba, a ona je jedan od najvažnijih elemenata etnogeneze kosovskih Albanaca i neposredno je vezana za ključni etnički problem istorije Kosova, tj. za pitanje porekla i identiteta albanskog etnosa. Zbog svega toga postoji potreba za ozbiljnijom analizom ove teme. Slika raseljavanja naroda na Balkanu koja je stvorena tokom mnogih vekova daje povoda za vrlo oštre diskusije između pristalica ilirskog i tračkog porekla albanskog jezika, a u širem smislu između pristalica teorije autohtonih ilirskih korena albanske nacije i njenih nepomirljivih protivnika. Ti sporovi su dodatno podstaknuti i činjenicom da je zbog oskudnih dokumentovanih izvora krajnje teško definisati odnos između elemenata ilirskog i tračkog jezika. Savremeni razvoj situacije oko Kosova i drugih područja Balkana sa većinskim albanskim stanovništvom aktualizuje pitanje o istorijskom poreklu albanskog etnosa, o formiranju savremene etnografske karte Balkanskog poluostrva i perspektivama njene dalje transformacije. U vezi sa tim neće biti suvišno naglasiti da islamizacija srpskog stanovništva u znatnoj meri predstavlja istorijsku bazu za razvoj albanskog nacionalnog pokreta, a samim tim i preduslov sticanja neophodne dominacije albanskog etnosa. Ta islamizacija je sprovođena sve do kraja 19. veka u područjima sa mešovitim srpsko-albanskim stanovništvom. Albanski nacionalni pokret se naročito intenzivno razvijao u oblastima gde je srpski element bio proređen i razdvojen usled seobe slovenskog stanovništva posle poraza antiturske koalicije 1690. i 1737. Već sredinom 19. veka proces islamizacije pravoslavnih Srba poprimio je razmere i karakter sličnih procesa kojima su u 17. i 18. veku bili zahvaćeni Srbi katoličke veroispovesti na području Prizrena i Đakovice. Tada o postojanju albanske nacije nisu govorili čak ni lideri albanskog nacionalnog pokreta, tako da su Srbi primanjem islama registrovani kao Turci. Međutim, upravo su poturčeni Srbi kasnije činili znatan deo albanskog etnosa koji je krajem 19. veka pokrenuo pitanje svojih prava. Proces islamizacije pre svega je zahvatio mušku populaciju srpskog stanovništva. Još u popisu srpskog stanovništva 1848. konstatovano je da islamizacija nije u potpunosti zahvatila srpsko stanovništvo na području Skadra, Belog Polja i Novog Pazara, ali je proces već uveliko bio u toku. „Novine čitališta beogradskog“ od 12. marta 1848. prikazuju sledeću sliku. „U tim oblastima nikakvih zakona vlasti nema... U ovim predelima ima takvih domova u kojima se nalaze po dva brata, pak jedan veruje Hrista, a drugi Muhameda, jedan klanja, a drugi se krsti. U nekim kućama ima po tri brata, i sva tri drže se da su Turci, a otac im je Srbin, i tako sinovi klanjaju, a otac se krsti; a kad Bajram dođe, svi zajedno proslave, otac ide u crkvu, a sinovi u džamiju. U ovim predelima i to se može naći da dva brata Turčina u jednoj kući živeći jedan drži za ženu bulu, a drugi hristjanku, pa jednoj ime Ana, a drugoj Nazija.“ Proces proširivanja albanskog etnosa na račun srpskog elementa naročito je bio intenzivan u Metohiji i okolini Prizrena, kao i južno od Šar-planine. Takva situacija je i dala povoda poznatom srpskom naučniku i publicisti Jovanu Cvijiću da svojevremeno izrazi skeptičan stav o „relativnoj vrednosti“ etnografskog principa u poređenju sa „istorijskom i nacionalnom samosvešću“. Sa Cvijićem se složio i niz ruskih eksperata i diplomata toga doba, a među njima i Aleksandar Petrjajev, konzul u Valoni (Vlori) i delegat Rusije u Međunarodnoj kontrolnoj komisiji u Albaniji, koji je naglašavao da „Albance u Staroj Srbiji i Makedoniji... u ogromnoj većini slučajeva treba tretirati kao poturčene i albanizovane Slovene“. On je u svojim izveštajima mnogo puta potvrdio da je uticaj albanskog faktora na Kosovu i celom Balkanu sve veći, i upozoravao je na tu opasnost. „Albanski narod, koji nikada nije igrao političku ulogu, pod turskom vladavinom dobija takvu snagu, da izlazi van svojih predela, širi svoje granice i apsorbuje drugu narodnost sa slavnom istorijskom prošlošću“, pisao je Cvijić 1912. O prelasku kosovskih Srba u islam saopštava u svojim izveštajima i Ivan Jastrebov, konzul u Prizrenu i jedan od vodećih ruskih stručnjaka za ovo pitanje. Njegovi izveštaji sadrže i zanimljive etničke kategorije kao što su „poarnaućeni Srbi i Bugari“. Doduše, još početkom 20. veka niz ruskih diplomata osporavao je gledište po kome znatan deo albanskog etnosa ima srpsko poreklo. Jedan od njih je konzul u Mitrovici Sergej Tuholka. On je navodio da su Albanci, po njegovom mišljenju, „nesumnjivo arijskog porekla. Po svemu sudeći, oni od davnina žive u planinama na zapadnoj strani Balkanskog poluostrva.“ Pa ipak, i Tuholka govori o procesu albanizacije Srba, ukazujući na to da su katolici iz sela Janjevo u Prištinskom okrugu „poreklom Srbi i govore samo srpski, iako se katoličko sveštenstvo trudi da ih albanizuje uz pomoć crkve i škole“. U tom smislu je umesno mišljenje Julije Ivanove, jednog od vodećih ruskih etnografa i balkanologa. Ona ukazuje na objektivne poteškoće na koje se nailazi prilikom povlačenja međuetničke granice u regionu zbog njegove jedinstvene viševekovne istorije. „U to doba stanovništvo nije imalo jasnu predstavu o pripadnosti ovoj ili onoj etničkoj grupi“, piše Ivanova. „U osmanlijsko vreme, tj. tokom nepunih pet vekova, pravni položaj pojedinca definisan je njegovom konfesionalnom pripadnošću. Svi muslimani su se zvali ‘Turci’ i taj naziv je podrazumevao mnogo toga: pravo na posedovanje zemlje, na vojnu službu (ostali su morali da plaćaju poseban porez), na bavljenje određenim zanatima i trgovinom, na mogućnost vršenja pojedinih administrativnih dužnosti i još mnogo toga. Mnogi predstavnici balkanskih naroda primali su islam pod pritiskom tih pravila, u težnji da izbegnu posebno teške poreze, itd. Feudalni zemljoposednici su na taj način zadržali svoja imanja i svoje privilegije, stapajući se tako sa osmanlijskom elitom.“ Situacija je postajala sve složenija i zbog toga što su se velike sile sve češće uplitale u događaje na ovom području i „same odlučivale o sudbini stanovnika Balkana polazeći od sopstvenih interesa i želja vezanih za etnografsku kartu tog perioda“. To, međutim, nimalo ne smeta albanskim naučnicima. Oni i dalje zastupaju tezu o Balkanu kao prapostojbini Albanaca, najstarijih žitelja ovog regiona. Ekrem Čabej, na primer, u svome radu „Lingvistička istraživanja“ insistira na podudarnosti areala formiranja albanskog jezika i teritorije na kojoj Albanci danas žive, a kontakte stanovništva južnog jadranskog primorja sa Rimljanima smešta u poriod pre formiranja rimske provincije Ilirik. Još konkretniji je Ali Jakupi, jedan od vodećih savremenih kosovskih istraživača. On pod „istorijskom albanskom zemljom“ podrazumeva Albaniju i gotovo celu teritoriju bivše Jugoslavije, i naglašava: „Albanci svoju nezavisnost i autohtono etničko poreklo zasnivaju na istoriografiji koja je dokazana u antičko doba i u svim kasnijim periodima“. Sa druge strane, oponenti takvog gledišta, a među njima su Gustav Vajgand, Vladimir Georgijev, Leonid Gindin, Oleg Širokov i Ivan Popović, na osnovu bliskosti ranoalbanskog i tračkog jezika iznose hipotezu prema kojoj su preci Albanaca živeli daleko istočnije od područja na kome danas žive. Na osnovu etimologije, fonetike i gramatike albanskog jezika O. Širokov dolazi do zaključka da je prapostojbina Albanaca bila na Karpatima, gde su se njihovi preci bavili nomadskim stočarstvom, a zatim su zajedno sa Slovenima došli do Dunava (istočno od Tise), prešli na drugu stranu i stigli do Makedonije, a zatim otišli dalje na zapad Balkanskog poluostrva, gde su naišli na romanizovano stanovništvo (i na teritoriji današnje Dalmacije, između ostalog) i u tom kontaktu je došlo do uzajamnog obogaćivanja jezika, o čemu danas svedoči nesumnjiva leksička bliskost albanskog i rumunskog jezika. Pored toga, Protoalbanci su obogatili svoj jezik i preko drevnih toponima, karakterističnih za slovensko stanovništvo u kotlinama balkanskih planina. Tako se albanski jezik, po mišljenju pristalica ove teorije, formirao uz pomoć rumunskih i narodnih latinskih dijalekata, ilirskih dijalekata Dalmacije i staroslovenskog jezika. Jedan od vodećih nemačkih etnografa Georg Štatmiler zastupa teoriju o „kontinentalnom planinskom“ poreklu Albanaca i smatra da su oni preci „pastira-nomada“ koji su izolovano živeli u planinskoj oblasti Mat (današnja centralna Albanija) i imali samo sporadične kontakte sa okolnim romanizovanim stanovništvom. Gorepomenute teorije objašnjavaju činjenicu da se u pisanim izvorima Albanci prvi put pominju tek u 11. veku, i to u vezi sa područjem „Arbanon“ koje se nalazilo u planinskim predelima današnje centralne Albanije. Nešto opreznije tvrdnje iznosi Miranda Vikers, jedan od vodećih savremenih britanskih stručnjaka za istoriju Albanije. Ona priznaje „ilirsko“ poreklo mnogih teritorija na kojima danas žive Albanci, ali ne smatra da je potvrđena hipoteza o direktnom „pretakanju“ njihovih elemenata u današnju albansku kulturu. Po njenim rečima, „u celini se može reći da su u sedmom veku pre naše ere pojedinim plemenima bili svojstveni ilirski jezik i ilirska kultura, i da su ta plemena živela na teritoriji koja je danas poznata kao Albanija“, ali se ne može sa istom takvom pouzdanošću utvrditi „da li su oni preci savremenih Albanaca“. Hajn Rot preciznije definiše etnogenezu Albanaca i kartu njihovog prvobitnog areala. On ukazuje na to da se više ne postavlja pitanje „razlike između ilirskog i albanskog“. Isto tako, po njegovom mišljenju, nije sporno da su današnji Albanci istovremeno potomci ilirskog plemena „Albana“, koje je živelo na području Arbanona, i susednih plemena Tračana, Dako-Mezijaca, Mezijaca, Dardanaca, romanizovanih Ilira, Vlaha i Slovena. Što se tiče „prapostojbine“ današnjeg albanskog etnosa, Rot smatra da je to planinsko područje centralne Albanije zapadno od Ohridskog jezera i grada Debra u pravcu priobalne zone oko Drača, omeđeno sa severa rekom Maćom, a sa juga rekom Škumbom. Jedan od glavnih argumenata protiv teorije o ilirskom poreklu kosovskih Albanaca jeste odsustvo tragova albanskih spomenika na teritoriji savremenog Kosova i obilje srpskih gradova, hramova, manastira i drugih istorijskih svedočanstava materijalne kulture Srba na ovom području, a takođe činjenica da Albanci sve do početka 20. veka nisu imali književni jezik. Na primer, dovoljno je pomenuti da su programski dokumenti o proglašavanju nezavisnosti Albanije od Turske, usvojeni 28. novembra 1912. na Svealbanskom kongresu u Valoni, kao i sama deklaracija o nezavisnosti, bili napisani na turskom jeziku, bez obzira na „lingvističke“ odluke Svealbanskog kongresa u Bitolju. Delegati sa Kosova i drugih područja Balkana koji su tada došli u Valonu uopšte nisu govorili albanski. Prva vlada nezavisne Albanije koja je tada formirana bila je prinuđena da svoje odluke piše turskim slovima, jer niko od članova kabineta Ismaila Kemala nije znao albansku latinicu. Postoji u istoriografiji i svojevrsna „međuteorija“, koja priznaje Albancima ilirske korene, ali veoma posredno i delimično. Prema toj teoriji, Albanci su se kao novi etnički entitet pojavili početkom srednjeg veka usled mešanja različitih elemenata starih ilirskih, dačanskih (dardanskih) i tračkih paleobalkanskih supstrata. Drugim rečima, oni nisu direktni i neposredni potomci Ilira ili Dardanaca. Uzgred, upravo u tom periodu se odvijao proces intenzivnog formiranja srpske državnosti, između ostalog i na teritoriji savremenog Kosova. Pored Prizrena i drugih zanatsko-trgovačkih centara značajnu ulogu u tom procesu odigrali su srpski pravoslavni manastiri. U okviru ove teme nećemo zanemariti ni eksperte takozvane „Međunarodne krizne grupe“. Ova nevladina organizacija tesno je povezana sa zapadnim centrima moći i konkretno sa američkim vojnopolitičkim krugovima. Čak i njeni eksperti u najnovijim analizama istorijskog procesa nastanka albanske nacionalne samosvesti prinuđeni su da istaknu da se „sve do kraja 19. veka među Albancima nije pojavilo masovno i specifično osećanje nacionalnog identiteta“, tako da sva „osećanja ‘nacionalnog preporoda’ među Albancima predstavljaju relativno nov istorijski fenomen“. Posebno treba reći nešto o takozvanoj „kavkaskoj“ verziji nastanka Albanije, vezanoj za nekadašnju „Kavkasku Albaniju“. Čak i sami albanski istraživači tvrde da ta državna tvorevina nema nikakve veze sa „balkanskom“ Albanijom i balkanskim Albancima. Prema najbolje argumentovanoj verziji, u početku su žitelji Kavkaske Albanije bili predstavnici kazaškog roda Alban. To je bio savez 26 plemena koja su govorila na jezicima lezginskog ogranka naho-dagestanske jezičke porodice. Kavkaska Albanija je nastala u periodu od kraja 2. do sredine 1. veka pre nove ere, kada se na jugoistoku Kavkaza pojavila drevna država na teritoriji današnjeg Azerbejdžana, Gruzije i Dagestana. Niz jermenskih oblasti je pripao Albanskom carstvu 387. prilikom podele Jermenije između Sasanidskog Irana i Rimske imperije. Albansko carstvo je izgubilo samostalnost u 5. veku nove ere, kada je Kavkaska Albanija postala provincija Sasanidske države, gde je dobila persijski naziv Aran. I pored etimološke bliskosti svi ti događaji nemaju nikakve veze sa balkanskim Albancima. Istoričar Ksenija Trever, jedan od vodećih stručnjaka za ovu oblast, pronašla je „albanske“ toponime čak i u Italiji i Škotskoj. Na primer, „Albanija“ je drevni keltski naziv za Škotsku, a najveće škotsko brdovito ostrvo zove se Aran. U latinskom jeziku postoji reč „albus“, što znači „beo“. Sasvim je moguće da upravo od te reči potiču pomenuti „planinski“ toponimi na Kavkazu, u Škotskoj i Italiji. Takvo je današnje stanje istraživanja problema istorije albanskog etnosa. Ono ne daje osnova da se nedvosmisleno govori o Albancima kao drevnom narodu Balkana koji samim tim polaže istorijska i etnička prava na Kosovo i druga područja ucrtana na karti potencijalne „Velike Albanije“. Izvor: Ruska reč